کارگاه آموزشی اصول سندپژوهی و شناسایی اسناد و کاربرد آن در تحقیقات تاریخ مطبوعات به همت گروه روزنامه نگاری با همکاری قطب علمی ارتباطات دانشکده و با حضور مجری کارگاه دکتر عباس اسدی و مدرسان دکتر غلامرضا عزیزی، رئیس پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی و دکتر داوود آقارفیعی، عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی روز چهارشنبه ۱۱ خرداد در سالن شورای دانشکده علوم ارتباطات برگزار شد.
دکتر عزیزی در ابتدای کارگاه با تاکید بر این که بحث اول ما سند پژوهی است و قبل از شروع بحث لازم است که بدانید سند چیست و زمانی که از سند صحبت می کنیم بدانیم چه چشم‌اندازی جلوی روی ما است، اظهار کرد: ما در تعریف سند اتفاق نظر نداریم. اگر منابع را نگاه کنید می بینید که در منابع و رشته های مختلف سند به معانی گوناگون و از چشم اندازهای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. در مقاله‌ای نزدیک به ۸۰ تعریف از سند آمده است که در بعضی از این تعاریف، اسناد با هم متناظر هستند.
وی ادامه داد: حوزه های مختلف علوم در زبان فارسی از کلمه سند استفاده می کنند و هر کدام با توجه به کاربردش معنی مربوط به خود را دارد. باید مستند کار کنیم و تعریف مان را در رشته و در حیطه کار و مخصوصاً در حیطه سند پژوهی مشخص کنیم. از منظر آرشیودارها و کسانی‌که سندهای تاریخی را نگهداری می کنند، سند به اصطلاح اطلاعات در رسانه معینی هست که در راستای انجام وظایف قانونی و انجام وظایف شخصی فرد تولید شده و به عنوان شاهد و گواهی در آینده از آن ها نگهداری می شود. اگر سند را از این تعریف بدانیم خیلی از چیزهایی که شاید در تاریخ مطبوعات جزء اسناد بیاید را کنار بگذاریم.
او افزود: فرض کنید شما مطلبی را از طریق حساب توییتر خود دریافت می کنید یا نوشته ای از طریق شبکه های اجتماعی دیگر برایتان فرستاده می شود. می خواهیم بدانیم که این ها سند هستند و آیا می توانیم این ها را سند بدانیم و آیا اینها مدرک هستند یا خیر. پس باید دیدگاه های خود را مشخص کنیم. پس با توجه به تعریف اولیه ما از سند می توانیم بگوییم همه این ها سند هستند. ولی باید دید که آیا هر سندی با ارزش است یا خیر. تعاریف گوناگون سند باعث شده که درجه اهمیت آن نیز تفاوت پیدا کند. اطلاعات ثبت شده ممکن است در زمان دیگر سند نباشد. یک سری از سندها نیز ارزش های ذاتی دارند.
این پژوهشگر گفت: یک سری از سند ها ارزش هایی از جهت ارزش های اطلاعاتی و محتوای اطلاعاتی دارند. یعنی اجزای آن سند دارای ارزش است. وقتی شما فرمانی را دارید که با طلا و یا توسط یکی از خطاطان نوشته شده است یا تذهیب بسیار هنرمندانه ای دارد، پس این متن فرمان یک بحث است و آرایه هایی که برای این متن به کار رفته است یک بحث دیگر دارد. حداقل با دو گروه مخاطب در اینجا سر و کار داریم؛ یک گروه سند را به خاطر فیزیکش مورد مطالعه قرار می وهد و یک گروه محتوای اطلاعاتی آن را مورد مطالعه قرار می دهند. اگر یک سند را به علت محتوای اطلاعاتی مورد بررسی قرار دهیم، وارد حیطه صنعت پژوهی شده ایم در غیر این صورت وارد حیطه شناخت و شناسایی خود سند شده ایم. کتیبه هایی که بر روی خشت از خرابه های تخت جمشید بیرون آورده شده است و نوشته های روی کوزه ها و موارد دیگر اسناد مالی هستند که روی کاغذ نوشته نشده است.
وی ادامه داد: همۀ این ها نشان دهنده این است که زمان تولید اسناد در ایران دارای تاریخی بیش از تاریخی است که درباره آن داریم صحبت می کنیم. ولی از سال ۱۲۸۵ اسنادی را داریم که نشان دهد مطبوعات وجود داشته است و چگونه به وجود آمده اند. ما تعداد متفاوتی سند داریم؛ مثلا مجوز نشریاتی که شماره ای از آن ها را نداریم که منتشر شدند یا نشدند. گرچه خیلی از نشریات را در کتابخانه های خارج از کشور نسخه هایش را ملاحظه می کنید. بعضی اوقات ما استفاده های سندی از مطبوعات داریم و آن نشریه، مجله یا غیره در حکم مطبوعات برایمان کاربرد یا کارکرد سندی دارد. از بعضی اسناد به خاطر ارزش های پیش‌بینی نشده ای که دارد، نگهداری می شود. برخی از اسناد دولتی نیز دارای ارزش برای کسانی هستند که آن سند را تولید نکرده اند. سند ها بر قسمت های تاریک تاریخ مطبوعات چراغ می اندازد.
دکتر عزیزی با اشاره به این که در تاریخ مطبوعات با نشریاتی مواجه می شوید که کارکردشان عوض می‌شود، افزود: نشریاتی که به عنوان ارگان یک حزب فعالیت می کردند، مد نظرم نیست چون آن ها نشریات حزبی بودند که به منظور معرفی آن حزب راه افتاده بودند یا ما حتی یک مدل نشریه داریم که خود آن نشریه تبدیل به حزب می شود. آگهی، اطلاعیه و موارد دیگر که در نشریات منتشر می شود، کارکرد آن و از لحاظ شکلی نیز سند است ولی برخلاف سند، تکرار پذیری دارد. همه این ها مطالبی هستند که در یک روزنامه می توانید ببینید ولی سند یا شبه سند هستند. اسناد هر دوره زمانی نیازمند ابزار خودش است.
او تاکید کرد: بحث دیگر والد سند است که اگر مشخص نباشد شما به راحتی متهم می شوید به این که از یک چیز مجهول دارید استفاده می کنید. کسانی که سند پژوهی را به عنوان یک علم کار می کنند، باید ببینند که این سند در چه زمینه ای تولید شده است. زمینه و زمان تولید سند را باید بدانیم تا بتوانیم تحلیلش کنیم. پس باید بدانیم که یک سند را چه کسی تولید کرده است، در چه زمان و زمینه ای تولید شده است، چه کسی از آن نگهداری کرده است و چگونه به دست ما رسیده است.
وی بیان کرد: یکی از دلایل دیگر اهمیت سند این است که در آن روز نوشته شده است. ممکن است در اطلاعاتی که داریم کم گویی یا زیاد گویی کرده باشیم ولی مهم‌ترین کارکرد آن سند ویژگی در زمانی بودنش است و باید بازگو کننده واقعیتی باشد البته که امکان دارد حقیقت نداشته باشد. برای جعلی نبودن سند نیز باید والدش مشخص باشد. مطبوعات به خاطر مطالبی که منتشر می کردند، مورد انتقاد شکایت و اعتراض واقع می‌شدند. وقتی از نشریه شکایت می شد شاکی شماره ای از آن نشریه را به شکایتش الصاق می‌کرد. این گونه شماره روزنامه ای را که پیدا نمی کردیم در این شکایت‌ها می دیم و آنها را پیدا می کردیم. انواع و اقسام اسنادی که در دستگاه‌های دولتی تولید می شد، به منظور رسیدن به درخواست یا انجام تکلیف این بود که متقاضی داشت. یکی از این تقاضاها مربوط به انتشار نشریات بود.
دکتر عزیزی خاطرنشان کرد: اسناد این ها خیلی کامل و منظم در چند دوره در سازمان اسناد کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران موجود است و حدود شش جلد از این مجموعه چاپ شده است که این شش جلد امروزه ناقص است. چون اسنادی پیدا شده که هنوز به این مجموعه اضافه نشده است. برای کارکردن با اسناد نشریات باید مهارت های اطلاع یابی اسناد را کسب کنیم. یک سری از اسناد در شهربانی تولید شده است و خود روزنامه ها و سردبیران روزنامه ها که اسنادی در رابطه با این ها تولید شده است، زیردید قرار داشتند. ما دو زمان داریم. یکی از آن ها آنها ارزش های اولیه است که ارزش هایی است که یک سند در دستگاه تولید کننده اش دارد. در جعل یک سند، فردی سندی را جعل می کند تا یک حقی را برای خودش ایجاد کند یا حقی را از دیگری زایل کند و یا تکلیفی برای برای دستگاهی ایجاد کند که برود و با فردی برخورد کند. یعنی به عنوان اداری بودنش، کارکردش حق التکلیفی بودن است. پس اگر کارکرد حق التکلیفی نداشته باشد، هیچ ارزشی ندارد.
هر سند چکیده‌ای از حال و روز دورۀ خودش است
در ادامه کارگاه دکتر آقارفیعی با بیان این که روزنامه نگاری ایران پنج فراز دارد و اگر گذشته روزنامه نگاری و مطبوعات را ببینیم، اشتباهات خود را تکرار نخواهیم کرد، گفت: روزنامه نگاری ما بر اساس سخن یکی از اساتید روزنامه‌نگاری، از افراط و تفریط ضربه خورده و دچار یک نوع سیاست زدگی شده و این به تناوب درحال تکرار است. در بحث تاریخ مطبوعات، بهترین چیز بررسی اسناد است. در پاسخ به این سوال که چرا اسناد و مدارک آرشیوی به نسبت بقیه اسناد ارزش بیشتری دارند که البته مطبوعات نیز جزو آن است، باید گفت که هر سند چکیده ای از حال و روز دوره خودش است. اسناد آرشیوی دارای جزئیات مشخصی هستند؛ مثلاً مهر دارند یا حتی کاغذ آن اثبات می کند که یک سند تاریخی هستند.
او ادامه داد: بسیاری از اسناد مطبوعاتی ریشه دولتی دارند و سوال پیش می آید که چرا با وجود نشریات خصوصی این گونه بوده است. این سوال چند بحث تاریخی دارد، اولین مسئله این است زمانی که کار رسانه‌ها و مطبوعات در ایران شروع شد، توده مردم خیلی با رسانه ها آشنا نبودند. رسانه ها سنتی بودند و خیلی نیاز نداشتند که به سمت تأسیس یک نشریه بروند. این یک دلیل است که مردم کنار بروند. دوم این که حرفه روزنامه نگاری با دولت مردان بوده و شروع مطبوعات در ایران برخلاف خیلی ازکشورهای دیگر با دولت بوده است و در خیلی از نشریات المان های دولت را می بینیم و تا حمایت مالی و دولتی در آن زمان نبود، نشریه ای نمی توانست راه بیفتد. بحث بعدی نیز اندک بودن سواد مردم چه از منظر عمومی و چه از منظر روزنامه نگارانه در حیطه مطبوعات بود.
وی گفت: پس مردم در چند حالت کنار می روند و همه چی دولتی می شود. مسئله دیگر بحث نظارت بر مطبوعات است. بحث نظارت از خودسانسوری یا خودنظارتی شروع می شود. از نظارت غیر رسمی ما کم کم به نظارت رسمی می رسیم. بعد از امیرکبیر، نسلی معترض به وجود آمد که طالب تغییر وضعیت موجود بودند. پس آمدند و تقاضا چاپ نشریه کردند و دولت مجبور بود وسایل ارتباطی را تحت کنترل خودش درآورد و از حالت غیررسمی به سمت حالت رسمی سانسور برود. بعد از مشروطه کمی حالت خشک سانسور کم تر شد. حتی به برخی نشریات اجازه چاپ خارج از چارچوب نظارت داده شد.
دکتر آقارفیعی در پایان افزود: در دوره‌ای که مورد بررسی قرار می دهیم اثر مطبوعات در چارچوب نظریات اقتدارگرا یا خودکامه قرار می گیرد که ویژگی های خاص آن را مطرح می کنم. اول آنکه روزنامه ها مطیع قدرت شکل گرفته اند. یعنی هنگام تأسیس آن ها به گونه ای بوده که دولت بر آن ها اعمال قدرت می کرده است و فشارهایی همیشه از طرف دولت بر آن ها وارد می شد. ورود رسانه های دیگر نیز ممنوع است. بحث دیگر صدور امتیاز برای نشریات یا آن نظام پیشگیری یا تنبیهی بوده که در این زمینه وجود داشته است.
وی افزود: با ورود مطبوعات به ایران چون تعداد مطبوعات کم بود، دولت نگرانی زیادی اطراف مطبوعات نداشت و نظارت زیادی بر آن ها نبود. بعد از اصلاحات امیرکبیر، حالت سانسور نظام یافته ایجاد شد و اداره سانسور در آن دوره تشکیل شد. یک مسئله دیگر که باعث شد اسناد مطبوعاتی ما حالت دولتی به خودش بگیرد، بحث وظیفه آرشیوها بود. یک سری اسناد وجود دارد که از خلل آن ها روزنامه نگاران را مورد بررسی قرار می هیم که خود به دو دسته تقسیم می شود؛ یکی به فعالیت‌های حرفه ای روزنامه نگار می پردازد و یک سری دیگر راجع به خود روزنامه نگار و زندگی شخصی اش است.
او بیان کرد: درخصوص پژوهش در رابطه با بحث سندها ۳ مرحله را باید طی کرد؛ اول نسخه شناسی است. یکی دیگر محتوا است. مورد مهم دیگر سندخوانی است که به مرور این مهارت به دست می آید. پژوهشگر باید اطلاعاتی راجع به مطبوعات و تاریخ و حرفه روزنامه نگاری داشته باشد و مراکز آرشیوی و اسنادی را بشناسد. باید با نرم افزارهای جست و جو و روش پژوهش اسنادی نیز آشنا باشد. یک سری پژوهش ها راجع به تأثیر مطبوعات یا روزنامه نگارها یا تغییرات حرفه رونامه نگاری است. ما با متن سند نمی‌توانیم استناد کنیم و حکم دهیم و فرد باید خود روزنامه را نیز بررسی کند.
به‌نقل از عطنا
